Dowody skuteczności
W programie “Szkoła ucząca się” od ponad 20 lat wspieramy dyrektorów i nauczycieli we wdrażaniu oceniania kształtującego, wzmacniamy praktyki uczenia się we współpracy w radzie pedagogicznej oraz rozwijamy przywództwo edukacyjne.
Upowszechniane koncepcje, proponowane rozwiązania dydaktyczne oraz oferowane formy wsparcia dla szkół opieramy na polskich i międzynarodowych badaniach dotyczących edukacji.
Prowadzimy ewaluację wewnętrzną realizowanych działań i dostosowujemy je do potrzeb i aktualnego kontekstu. Efektom Programu przyglądają się też zewnętrzni ewaluatorzy.
Co mówią międzynarodowe badania?
Wieloletnie badania wskazują, że znaczącymi czynnikami wpływającymi na uczenie się są:
- ocenianie kształtujące, a zwłaszcza informacja zwrotna
- współpraca nauczycieli rozumiana jako zbiorową sprawczość
- przywództwo edukacyjne dyrektora i nauczycieli.
Ocenianie kształtujące rozumiane jako długofalowa, zaangażowana, otwarta i budowana w dialogu relacja pomiędzy podmiotami procesu uczenia się ma ogromny wpływ – wg analiz Johna Hattiego – na podnoszenie osiągnięć każdego ucznia i każdej uczennicy. Dzieje się tak, ponieważ:
- uczniowie są bardziej świadomi swojego procesu uczenia się: wiedzą po co i czego się uczą oraz codziennie mają okazję, by rozwijać kompetencję osobistego uczenia się; stają się też bardziej samodzielni w organizowaniu i planowaniu uczenia się;
- nauczyciel łączy ocenianie z procesem uczenia się, a różnorodne strategie są dla niego okazją do refleksji nad własnym wpływem na osiągnięcia uczniów i uczennic oraz nad znaczeniem wprowadzanych przez siebie rozwiązań dydaktycznych;
- nauczyciel ma rzeczywistą wiedzę o tym, jak uczą się jego uczniowie, co wzmacnia to uczenie się, a co je ogranicza i w związku z tym łatwiej mu też dobrać sposoby poprawy tego procesu.
Więcej informacji o skuteczności oceniania kształtującego w uczeniu się uczniów i uczennic znajduje się w serwisie poświęconym OK-ejowi.
Wieloletnie badania pokazują również, że jeśli nauczyciele wierzą w swoją łączną zdolność wpływania na osiągnięcia uczniów, to wyniki ich podopiecznych w nauce są znacznie wyższe.
Różnorodne metaanalizy udowodniły, że wspólne przekonania nauczycieli na temat zdolności szkoły jako całości są „silnie i pozytywnie związane z osiągnięciami uczniów w różnych dziedzinach”, a John Hattie umieścił zbiorową skuteczność nauczycieli na szczycie listy czynników wpływających na osiągnięcia uczniów: jako trzy razy silniejszą od statusu społeczno-ekonomicznego, dwukrotnie większą niż wcześniejsze osiągnięcia ucznia i ponad trzykrotnie większą niż wpływ środowiska domowego i zaangażowania rodziców oraz uczniowska motywacja i koncentracja, wytrwałość i zaangażowanie.
Jak rozwijać uczenie się we współpracy i wdrażać praktyki wzmacniające siłę zbiorowej skuteczności pokazujemy w serwisie poświęconym współpracy nauczycieli.
Badania pokazują też, że lider nauczania, czyli dyrektor koncentrujący pracę szkoły na poprawie nauczania dużo mocniej wpływa na osiągane przez uczniów i uczennice wyniki niż dyrektor przekształcający szkołę, który wprawdzie angażuje się w inspirowanie nauczycieli/ek do pracy z większą energią, większym poświęceniem, ale głównie motywuje ich do wprowadzania w szkole zmian np. organizacyjnych.
O znaczeniu dyrektora jako lidera nauczania i jego wpływie na wyniki uczniów piszemy w serwisie poświęconym przywództwu edukacyjnemu.
Wnioski z ewaluacji zewnętrznej Programu
W latach 2019-2020 zrealizowane zostało badanie, podczas którego ewaluatorzy z firmy Research Eye przyglądali się: jakości realizowanego wsparcia, efektom w praktyce szkolnej, wpływowi na system.
Badanie objęło:
- 8 studiów przypadku - 8 szkół (wywiady indywidualne i grupowe z dyrektorem, nauczycielami, uczniami, przedstawicielami ”otoczenia szkoły; ankiety wśród uczniów i nauczycieli, obserwacje i badanie wizualne, desk research)
- badanie CATI z dyrektorami (148 osób) i liderami oceniania kształtującego w szkole (172 osoby)
- wywiady z ekspertami (11 osób), trenerami (17 osób) i członkami zespołu “Szkoły uczącej się” (3 osoby)
- badanie z przedstawicielami publicznych ośrodków doskonalenia nauczycieli (51 osób).
Ocena realizowanego wsparcia
Szkoły wysoko oceniają wsparcie otrzymywane w ramach programu “Szkoła ucząca się”. Uznają je za kompleksowe i użyteczne w zakresie poszerzania wiedzy i umiejętności wdrażania oceniania kształtującego w szkole.
Jak nauczyciele oceniają oferowane w programie formy wsparcia?
Jak dyrektorzy oceniają oferowane w programie formy wsparcia?
Zarówno wśród nauczycieli, jak i dyrektorów najbardziej ceniona jest oferta z praktycznymi możliwościami wdrożenia OK, umożliwiająca uczenie przez doświadczenie (pracę na konkretnych przykładach) – stacjonarne warsztaty czy konferencje.
Nauczyciele liderzy mają poczucie zaopiekowania i możliwości rozwoju osobistego i zawodowego. Dyrektorzy wskazują przede wszystkim na wartość bezpośrednich relacji z innymi dyrektorami. Praca w Grupach Pomocnych Liderów czy Grupach Pomocnych Dyrektorów daje im poczucie prestiżu i tworzy możliwość pracy w grupie osób mających tę samą perspektywę.
Doceniona też jest rola asystenta szkoły, który pełni kluczową rolę na wszystkich etapach Programu. To grupa posiadająca duże zasoby: wiedzę i doświadczenie wyniesione z wieloletniej obecności w Programie, praktyki nauczycielskie, wiedzę o procesach edukacyjnych zdobywaną z różnych źródeł. Przydatność tej roli wzmacniają: możliwość częstych wizyt w szkole, aktywna praktyka nauczycielska asystenta, praca na własnym przykładzie (np. modelowe lekcje otwarte).
Efekty w szkołach
W opinii badanych nauczycieli i dyrektorów udział w Programie zmienia funkcjonowanie szkoły:
- doskonali warsztat pracy nauczycieli (nowe narzędzia, nowe podejście, brak monotonii);
- poprawia relacje między nauczycielami i uczniami (techniki katalizują zmianę relacji między uczniami i nauczycielami, podnoszą ich zaangażowanie i upodmiotawiają);
- poprawia jakość współpracy między nauczycielami (od rozmowy do współpracy);
- zmienia podejście nauczycieli do nauczania (wzrost refleksyjności nauczycieli względem celów i metodyki);
- pomaga w budowaniu relacji z rodzicami (włączenie rodziców w proces Programu skutkuje ich lepszym rozumieniem procesu edukacyjnego oraz lepszymi kontaktami z nauczycielami);
- poprawia atmosferę w szkole;
- podnosi prestiż szkoły („blacha” jako dowód profesjonalności i rozwoju szkoły).
Efekty programu w szkole wg nauczycieli
Efekty programu w szkole wg dyrektorów
Najbardziej widoczna zmiana w szkole dotyczy warsztatu pracy nauczyciela oraz relacji nauczyciel-uczeń. Zmiana relacji w gronie pedagogicznym, przyjęcie oceniania kształtującego jako kluczowej strategii uczenia i wprowadzenie efektywnych praktyk współpracy są słabiej widocznymi efektami Programu. Wdrażanie Programu w najmniejszym stopniu wpływa na zmianę modelu przywództwa edukacyjnego .
Czynnikiem ograniczającym efekty Programu jest kultura edukacyjna w Polsce. Program chce ją zmieniać, a jednocześnie się z nią konfrontuje. Obecne założenia Programu bazują na wieloletniej pracy ze stałym zespołem. W nowej rzeczywistości stałości brak, co przekłada się negatywnie na upowszechnianie koncepcji “Szkoły uczącej się” w całej szkole.
Wpływ na system
Ewaluacja zewnętrzna i wywiady z ekspertami pokazują, że zmiana na poziomie systemu oświaty dokonuje się poprzez „agentów zmiany” – osoby, które związane były lub są z CEO i dokonują transferu wiedzy, doświadczeń i praktyk “Szkoły uczącej się” oraz towarzyszących im wartości do innych instytucji, z którymi współpracują, a które działają w polu oświaty. Są to agencje rządowe, III sektor, uczelnie wyższe, ośrodki doskonalenia nauczycieli. Zmiany te dotyczą także poziomu legislacyjnego.
Zdaniem ekspertów wpływ Programu pokrywa się też z szerszymi zmianami cywilizacyjnymi i stanowi aktualną odpowiedź na nie.
Podczas badania zaobserwowaliśmy również pozytywną rolę Programu na wyrównywanie szans uczniów w miejscowościach poniżej 20 tys. mieszkańców rozumianych jako kształtowanie kompetencji i umiejętności, w tym samodzielności i krytyczności. Program przyczynia się także do wyrównywania szans uczniów, którzy mają większe potrzeby edukacyjne.
Jednocześnie na poziomie lokalnym Program napotyka na różne bariery, wśród których kluczowy jest stosunek organów prowadzących szkoły do oświaty. Dla przedstawicieli samorządu oświata nie jest sferą priorytetową. Czasem wprost przekłada się to na niedocenianie zmian, które proponuje Program.
Szanse i wyzwania
Motywacje dyrektorów i części nauczycieli do wejścia w Program są różne i często spójne z celem stawianym przez CEO czyli potrzebą zwiększania jakości prowadzonych procesów edukacyjnych.
Dla wielu Program nazywa i rozwija wcześniejsze intuicje dotyczące efektywnego nauczania i uczenia się uczniów. Nauczyciele chcą rozwijać swój warsztat, poszukują nowych, innowacyjnych metod pracy z uczniami. Jednocześnie wiele szkół decyduje się na udział w związku z potrzebą zwiększania swojej konkurencyjności na rynku edukacyjnym.
Motywacja nauczycieli do udziału w programie
Dlaczego szkoła przystąpiła w do programu?
Szkoły postrzegają swój cel w Programie jako dążenie do kompleksowej i powszechnej realizacji strategii oceniania kształtującego, co jest bardzo trudne (jeśli nie niemożliwe). Bez wytyczania sobie celów na miarę potrzeb i możliwości placówki dyrektor i nauczyciele zniechęcają się do wdrażania OK.
Postawa i wiedza dyrektora o SUS jest kluczowa dla decyzji o wstąpieniu do Programu i dla jego efektywnego wdrażania w szkole. Dyrektor jako lider zmiany ma możliwości i legitymizację do tworzenia przestrzeni na realizację SUS w szkole. Jeśli ma zinternalizowane wartości SUS, będzie otwarty na ich wcielanie w życie i odważne (z punktu widzenia systemu) decyzje (np. rezygnacja z ocen). Jego rolą jest też budowanie kultury pracy z informacją zwrotną w szkole.
Wybór pojedynczych elementów czy strategii do pracy i ich doskonalenie sprzyja postrzeganiu oceniania kształtującego jako użytecznego modelu pracy. Nauczyciele mogą łatwiej śledzić postępy, poddawać refleksji to, co się dzieje. Nie czują się przytłoczeni nadmiarem zadań.
Dla szkół ważne jest docenienie przez CEO poprzez np. list z informacją/ podziękowaniem/ pochwałą do burmistrza/ wójta, zadbanie o umieszczenie placówki na mapie szkół “szkół uczących się”, wykorzystanie potencjału rozwijających się nauczycieli.
Dla powodzenia wdrażania OK w szkole ważne są również dotychczasowe zasoby szkoły tj. wcześniejsza kultura pracy szkoły, relacje w radzie pedagogicznej oparte na zaufaniu.
Szkoły dobrze radzą sobie z wdrażaniem OK, gdy przyjęły model łączący obligatoryjność podstaw oceniania kształtującego na poziomie całej szkoły (najczęściej są to cele i kryteria) z dobrowolnością wdrażania innych elementów.
Systemowe wdrażanie oceniania kształtującego obejmujące większość grona pedagogicznego jest wyzwaniem zwłaszcza w dużych szkołach. Istnieją placówki, które samodzielnie wypracowały dobre praktyki w tym zakresie, np. praca w parach mentor nowy nauczyciel, lekcje otwarte, system regularnych szkoleń/ warsztatów, natomiast obecna oferta CEO nie zaspokaja ich potrzeb.
Skuteczność i trwałość Programu wzmacniają:
- udział dyrektora w Studiach Podyplomowych Liderów Oświaty,
- demokratyczna decyzja nauczycieli o wejściu w Program lub jego kontynuacji,
- zachęcanie nauczycieli do udziału w warsztatach przybliżających koncepcje “Szkoły uczącej się”
- możliwość spotkania z trenerem CEO, wizyty szkole pracującej OK przed podjęciem decyzji o udziale.
“Szkoła ucząca się” a edukacja zdalna
We wrześniu 2020 r. Centrum Edukacji Obywatelskiej – wspólnie z zespołem badawczym Research Eye – przeprowadziło badanie wśród nauczycieli i dyrektorów, których szkoły korzystały na przestrzeni ostatnich kilku lat z różnych form wsparcia oferowanego w „Szkole uczącej się”.
Chcieliśmy dowiedzieć się, jak na kryzys wywołany pandemią zareagowały szkoły, z którymi współpracujemy, jak sobie ich nauczyciele poradzili z edukacją zdalną, a dyrektorzy – z jej organizacją. Interesowało nas również to, co było czynnikiem wzmacniającym, a co osłabiającym oraz na ile proponowane w Programie praktyki i koncepcje sprawdziły się w tym szczególnym okresie.
Z przeprowadzonego badania wynika, że w wielu szkołach uczestniczących w Całościowym rozwoju szkoły współpraca nauczycieli i wzajemne uczenie się były wartością na tyle zakorzenioną w codzienności oraz ważną dla zespołu pedagogicznego, że nawet w trakcie edukacji zdalnej, mimo dystansu społecznego i prowadzenia lekcji w pierwszej fali epidemii głównie z domu, zostały zoperacjonalizowane do systematycznych, konkretnych praktyk, zachowań i działań i stały się skuteczną pomocą dla nauczycieli i dyrektorów w sytuacji kryzysu i zmiany wywołanej pandemią.
Podobne znaczenie miała rozwijana wcześniej w szkołach uczących się postawa otwartości. Jako mechanizm regulujący zachowania interpersonalne umożliwiała nauczycielom podczas pandemii łatwiejsze komunikowanie się z innymi nauczycielami, rodzicami, uczniami; jako składowa kompetencji uczenia się pozwalała lepiej przyswajać nowe narzędzia pracy zdalnej i adaptować się do nowej sytuacji.
Współpraca i uczenie się od siebie nawzajem zoptymalizowały wysiłki nauczycieli, umożliwiły lepsze wykorzystywanie własnych zasobów do uczenia się oraz stosunkowo szybkie przygotowanie się do prowadzenia zajęć online.
Szkolna społeczność zachowała większą odporność na kryzys rozumianą jako możliwość skutecznej realizacji głównych wartości i celów szkoły niezależnie od okoliczności zewnętrznych i potencjalnych kryzysów.
Cały artykuł podsumowujący badanie dostępny jest na blogu CEO.
Źródła:
- Żmijewska-Kwiręg S. (2020), Zbiorowa skuteczność nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej
- Strzemieczny J., Żmijewska-Kwiręg S. (2021), Jak dyrektor/ka wpływa na osiągnięcia uczniów i uczennic?, Centrum Edukacji Obywatelskiej
- Hattie J. (2015), Widoczne uczenie się dla nauczycieli, Centrum Edukacji Obywatelskiej
- Robinson V. (2011), Student-Centered Leadership, San Francisco, Jossey Bass.